در آن دوران علی رغم تعداد بسیار زیاد افرادی که مجبور به ترک وطن خود گردیده و در کشورهای دیگر در وضعیت اسفناکی به سر می بردند میثاق جامعه ملل کوچک ترین اشاره ای به وضعیت این افراد نکرده بود. تنها ماده ۳۵ میثاق جامعه ملل از دولت های عضو درخواست می کرد که جهت بهبود وضعیت بهداشتی جلوگیری از امراض و تخفیف آلام نیازمندان در سراسر جهان با «کمیته بین المللی صلیب سرخ^[۳۰]» و دیگر سازمان های ذیربط در کشور خود همکاری کنند. لیکن همین ماده مبنای فعالیت جامعه ملل برای حل مشکلات پناهندگان به شمار آمد.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

به طور کلی در دوران حیات جامعه ملل اقدامات زیر در ارتباط با پناهندگان صورت گرفت:
الف: دفتر «کمیسر عالی پناهندگان روسی^[۳۱]»
دفتر کمیسر عالی برای پناهندگان روسی با قطعنامه مورخ ۲۴ ژوئن ۱۹۲۱ مجمع جامعه ملل به وجود آمد و اقای دکتر «فریجاف نانسن^[۳۲]» از سوی جامعه به عنوان نخستین کمیسر آن انتخاب گردید. آقای نانسن در اجرای وظایف خود و امدادرسانی به پناهندگان روسی با برگزاری یک گردهمایی بین المللی صدور کارت های شناسایی خاصی را به تصویب رسانید که بعدها به گذرنامه نانسن معروف شد^[۳۳]. وظایف وی در ارتباط با این دسته از پناهندگان عبارت بود از:
۱- تسریع در تعیین وضعیت حقوقی پناهندگان روسی
۲- سازماندهی آنها برای «بازگشت به وطن^[۳۴]» یا «اسکان مجدد^[۳۵]» در کشورهایی که حاضر به پذیرش آنها بودند.
۳- اجرای کار امدادرسانی به آنها با کمک آژانس های بشردوستانه^[۳۶].
فعالیت های دفتر کم کم گسترش یافت و به دنبال کنفرانس های بین المللی به دعوت کمیسر عالی در سال های ۱۹۲۴ پناهندگان ارمنی و در سال ۱۹۲۸ پناهندگان آشوری، کلدانی و ترک ها را نیز در برگرفته و دفتر نیز با عنوان «دفتر کمیسر عالی برای پناهندگان» مشهور شد.
ظهور و تکوین پدیده ای به نام حقوق بین المللی پناهندگان را به میزان زیادی باید به نخستین کمیسر عالی پناهندگان؛ یعنی آقای نانسن، نسبت داد. کمیسر عالی نمایندگان خود را به پاییتخت کشورهای زیادی اعزام داشت تا نه تنها با دولت ها بلکه با سازمان های خیریه برای کمک به پناهندگان ارتباط برقرار کنند^[۳۷].
در کنفرانس سال ۱۹۲۸ علاوه بر نحوه فعالیت کمیسر عالی در کشورهای عضو، در مورد موضوعات مختلفی در باب مسایل شخصی پناهندگان نیز توصیه هایی صورت گرفت. موضوعاتی همچون مصونیت از عمل متقابل، تضمین هزینه های دادرسی، اعمال محدودیت هایی در مورد استفاده از نیروی کار خارجیان و … که می توان این مفاهیم را زمینه ساز حقوق موجود برای پناهندگان در کنوانسیون های ۱۹۵۱ و پروتکل ۱۹۶۷ به شمار آورد، مورد بحث و بررسی قرار گرفت^[۳۸] و علاوه بر آن طبق مصوبه کنفرانس ۱۹۲۸ نمایندگان کمیسر عالی باید پاک نیتی و صداقت و مدارک تحصیلی پناهندگان را تایید کرده و بر این اساس برای آنان از دولت پذیرنده درخواست روادید و حق استفاده از مدارس و سایر خدمات اجتماعی را بنمایند.
ب: دفتر بین المللی نانسن برای پناهندگان^[۳۹]
بعد از مرگ نانسن در سال ۱۹۳۱ جامعه ملل تصمیم گرفت تا حمایت سیاسی و حقوقی از پناهندگان را به تشکیلات ثابت خود بسپارد. بدین منظور «دفتر بین المللی نانسن» را به عنوان یک سازمان مستقل تحت نظارت مجمع عمومی جامعه ملل به وجود آورد. فعالیت این دفتر متوجه امور نوع دوستانه و امدادرسانی به پناهندگان بود.
از جمله اقدامات این دفتر تهیه کنوانسیون ۱۹۳۲ در مورد وضعیت بین المللی پناهندگان بود که تعداد معدودی از کشورها به آن پیوستند. موضوع این کنوانسیون پناهندگانی بود که دارای گذرنامه نانسن بودند^[۴۰].
در سپتامبر ۱۹۳۸ مجمع جامعه ملل تصمیم گرفت تا با ادغام دفتر نانسن و دفتر کمسیر عالی برای پناهندگان که پیش از این به وجود آمده بودند، دفتر واحدی تحت عنوان کمیسر عالی برای پناهندگان تحت حمایت جامعه ملل برای مدت پنج سال ایجاد کند.
همچنین در تاریخ ژوئیه ۱۹۳۸ به ابتکار «فرانکلین روزولت^[۴۱]» رئیس جمهور وقت ایالات متحده آمریکا «کمیته بین الدولی برای پناهندگان^[۴۲]» در طی کنفرانس «اویان^[۴۳]» به وجود آمد. این کمیته طی سال های جنگ دوم به طور فزاینده ای به وسیله با اهمیتی برای کمک و حمایت از پناهندگان درآمد^[۴۴].
به طور کلی تلاش هایی که در دوران جامعه ملل برای حمایت بین المللی از پناهندگان صورت گرفت دارای چند خصوصیت اصلی بود: اولا، این تلاش ها مخصوصا کنوانسیون هایی که برای حمایت از پناهندگان به وجود آمد، به صورت خاص، موردی و براساس خصوصیات و منشا پیدایش هر گروه از پناهنده تهیه و تدوین گردید. (افراد برخوردار از این حمایت ها پناهندگان روسی، ارمنی، آشوری، کلدانی، ترک، اسپانیایی، آلمانی و اتریشی بودند^[۴۵]) ثانیا این تلاش ها محدود به حوزه اروپا بوده و پناهندگان خارج از قاره اروپا رادر بر نمی گرفت اما همین تلاش ها زمینه را برای حمایت بیشتر از پناهندگان فراهم و توجه جامعه بین المللی را به مسایل آنان جلب نمود. به طوری که بسیاری از ترتیبات کنوانسیون هایی که بعد از این تاریخ به وجود آمد، براساس مجموعه مقررات و تلاش هایی بود که در زمان جامعه ملل صورت گرفته بود.
گفتار سوم: نهادهای حمایتی پناهندگان در دوران سازمان ملل متحد
جنگ جهانی دوم باعث ویرانی های بسیار زیاد و آواره شدن هزاران نفر دراروپا شد. بعد از پایان جنگ بسیاری از این افراد به کشورهای دیگر پناه آورده بودند و به علت ترس از خطراتی که متوجه جسم، جان و آزادی آنها بود، نمی توانستند یا مایل نبودند به کشور خود بازگردند. از سوی دیگر وضعیت اسفناک زندگی در اردوگاه های محل اسکان این افراد و ناتوانی کشورهای میزبان در ارائه حمایت کافی و مناسب به انبوه پناهندگان باعث شد تا پس از تشکیل سازمان ملل متحد، مجمع عمومی سازمان دراولین نشست خود در سال ۱۹۴۶ بررسی مساله پناهندگان را در دستور کار خود قرار دهد. کمیته سوم مجمع عمومی که مسئولیت رسیدگی و بررسی موضوعات اجتماعی نوع دوستانه و فرهنگی را بر عهده دارد، در ۱۲ فوریه ۱۹۴۵ قطعنامه ای را در این مورد به اتفاق آرا صادر نمود. در این قطعنامه اصول زیر در ارتباط با پناهندگان مورد تاکید قرار گرفت:
الف) مساله پناهندگان از نظر دامنه و ماهیت مساله ای بین المللی است.
ب) هیچ یک از پناهندگان^[۴۶] و آوارگان^[۴۷] که در آزادی کامل مخالفت خود را برای بازگشت به کشور مبداشان ابراز نموده اند نباید مجبور به بازگشت گردند.
ج) آینده چنین پناهندگان و آوارگانی می بایست مورد توجه یک سازمان بین المللی که در آینده نزدیک می شود قرار گیرد.
د) کمک به بازشت به وطن وظیفه اصلی در قبال آنها محسوب می گردد^[۴۸].
به دنبال این قطعنامه تشکیلاتی در قالب ملل متحد برای حمایت از پناهندگان ایجاد و شروع به فعالیت نمود. مهم ترین این تشکیلات عبارتند از:
الف: سازمان بین الملل پناهندگان (IRO)^[49]:
سازمان ملل متحد که با هدف اساسی «حفظ صلح و امنیت بین المللی^[۵۰]» آغاز به کار کرده بود موج پناهندگان ناشی از جنگ جهانی دوم را نوعی خطر بالقوه برای صلح بین المللی قلمداد می نمود. بدین ترتیب از همان ابتدای کار، موضوع پناهندگان در اولین اجلاس مجمع عمومی در فوریه سال ۱۹۴۶ مطرح و مسئولیت حمایت از پناهندگان رسما بر عهده سازمان ملل متحد نهاده شد^[۵۱]. بر همین مبنا و به دنبال توصیه کمیته شورای اقتصادی و اجتماعی، مجمع عمومی در دومین اجلاس خود در نیمه دوم سال ۱۹۴۶ «سازمان بین المللی پناهندگان» را تاسیس نمود^[۵۲].
اساسنامه سازمان بین المللی پناهندگان توسط کمیته ویژه ای که به توصیه مجمع عمومی و تصویب شورای اقتصادی و اجتماعی به وجود آمده بود، تهیه شد. این اساسنامه در ۲۰ دسامبر سال ۱۹۴۶ به تصویب مجمع عمومی رسید.
سازمان بین المللی پناهندگان، به عنوان یک کارگزاری تخصصی غیردائمی وابسته به ملل متحد، جایگزین اداره امداد و توانبخشی و کمک ملل متحد^[۵۳] (UNRRA)، کمیته بین الدول پناهندگان^[۵۴] (IGCR) و دفتر کمیسر عالی جامعه ملل برای پناهندگان گردید. این سازمان در اجرای وظایفیش به بازگشت آوارگان و پناهندگان و زندانیان جنگی در اروپا کمک می کرد و از سوی دیگر وظیفه حمایت و اسکان بیش از یک و نیم میلیون پناهنده ای را که در اردوگاه های اتریش، آلمان و ایتالیا به سر می بردند بر عهده داشت. با تداوم مساله پناهندگی و وجود مشکلات عدیده در زمینه حمایت بین المللی از پناهندگان، سازمان ملل راسا اقدام نموده و مسئولیت این امر را برعهده گرفت.
این سازمان اولین آژانس بین المللی بود که به طور همه جانبه به کلیه ابعاد مختلف مسایل پناهندگان از قبیل ثبت نام، تعیین وضعیت حقوقی، بازگشت به وطن، اسکان مجدد در کشور دیگر و … می پرداخت^[۵۵].
سازمان بین المللی پناهندگان در زمان حیاتش (تا سال ۱۹۵۱) بیش از یک میلیون آواره اروپایی را در سراسر جهان اسکان داده و به ۷۳٫۰۰۰ هزار نفر کمک کرد تا به وطن قبلیشان باز گردند^[۵۶].
ب: کمیساریای عالی ملل متحد در امور پناهندگان^[۵۷] (UNHCR)
مجمع عمومی سازمان ملل با تصویب قطعنامه (IV) 319 در تاریخ سوم دسامبر ۱۹۴۹ تصمیم گرفت از اول سال ۱۹۵۱ دفتر «کمیساریای عالی متحد برای پناهندگان» را تاسیس نماید تا مسئولیت پناهندگانی را که در حوزه کاری سازمان بین المللی پناهندگان (IRO) قرار داشتند و نیز مسئولیت کسانی را که مجمع عمومی به آن واگذار نماید، بر عهده بگیرد. بر این اساس مجمع عمومی در ۱۴ دسامبر ۱۹۵۰ طی قطعنامه (V) 428 اساسنامه دفتر کمیساریای عالی ملل متحد در امور پناهندگان را با ۲۶رای موافق در برابر ۵رای مخالف و ۱۱ رای ممتنع تصویب نمود. این دفتر براساس ماده ۲۲ منشور ملل متحد از ارکان فرعی مجمع عمومی به حساب می آید^[۵۸].
کمیساریای عالی پناهندگان در ابتدا به صورت موقت و برای یک دوره سه ساله ایجاد شد. لیکن از سال ۱۹۵۳ که دوره مذکور دوره پایان یافت تاکنون به صورت دوره های پنج ساله تمدید شده است و در حال حاضر مهمترین نهاد بین المللی در ارتباط با پناهندگان و پتاه جویان محسوب می گردد. کمیسر عالی با توصیه دبیرکل و توسط مجمع عمومی انتخاب می شود. مهمترین وظایف او طبق اساسنامه کمیساریای عالی ملل متحد برای پناهندگان عبارتند از:
- ترویج مصوبات و تصویب کنوانسیون های بین المللی نظارت بر اجرا و پیشنهاد متمم هایی برای الحاق به آنها
- تشویق اقداماتی که وضعیت پناهندگان را بهبود بخشیده و تعداد پناهندگانی که نیازمند حمایت هستند را کاهش دهد.
- نظارت بر حسن اجرای کنوانسیون ۱۹۵۱ در مورد وضعیت پناهندگان.
- کمک و تلاش برای تشویق بازگشت داوطلبانه پناهندگان به وطن یا ادغام آنها در کشور میزبان.
- ترویج پذیرش پناهندگان توسط کشورها
- تسهیل انتقال اموال پناهندگان به آنان
- جمع آوری اطلاعات مربوط به تعداد و وضعیت پناهندگان و قوانین و مقررات مربوط به آنان در کشورهای مختلف.
- برقراری ارتباط مداوم با دولت ها و سازمان های بین المللی ذی ربط
- تماس با سازمان های غیردولتی و تسهیل هماهنگی درتلاش های آنها برای حمایت از پناهندگان
علی الاصول در شرایط عادی، این مسئولیت دولت است که شهروندان خود را مورد حمایت قرار دهد و در مورد یک پناهنده، این پیوند شکسته شده است. یک پناهنده، غریبه ای است در جامعه پذیرنده. جامعه بین المللی به واسطه اتخاذ اسناد حقوقی، اراده خود را در جهت جانشین کردن این پیوند گسسته به اثبات رسانیده است و این کار را به واسطه تضمین هایی از حداقل موازین رفتار پذیرفته شده ، انجام داده است. طبق قانون این تکلیف به کمیسر عالی سپرده شده است که تضمین کند با فرد فرد پناهندگان مطابق با این موازین حداقل رفتار خواهد شد.
ج: «کمیته اجرایی^[۵۹]» کمیساریای عالی ملل متحد برای پناهندگان (Excom)
به دنبال ایجاد کمیسایای عالی ملل متحد برای پناهندگان، شورای اقتصادی و اجتماعی در سال ۱۹۵۱ کمیته مشورتی این کمیساریا را که مرکب از پانزده کشور عضو و غیرعضو ملل متحد بود تشکیل داد. مجمع عمومی طی قطعنامه شماره (XII)1166 مورخ ۲۷ نوامبر ۱۹۵۷ از شورای اقتصادی، اجتماعی خواست تا «کمیته اجرایی» را به جای کمیته مشورتی برای UNHCR ایجاد و انتخاب نماید، به صورتی که در عین حفظ حداکثر توزیع جغرافیایی، کشورهایی که علاقه و تعهد عملی خود را به یافتن راه حلی واقعی برای مشکلات پناهندگان نشان داده اند را در برگیرد. اعضای اولین این کمیته در ابتدا ۲۶ کشور بود و امروزه به ۶۴ کشور رسیده است^[۶۰]، علاوه بر آن برخی کشورهای دیگر به عنوان ناظر در جلسات کمیته اجرایی حضور می یابند، همچنین تعدادی از موسسات تخصصی و نهادهای حقوق بشری وابسته به سازمان ملل متحد از جمله «کمیساریای عالی حقوق بشر^[۶۱]» و برخی دیگر از نهادهای بین المللی حقوق بشری، قضایی، منطقه ای و غیردولتی (NGO) نیز به عنوان ناظر در جلسات این کمیته شرکت می نمایند. کمیته اجرایی طی جلسات منظم که هر ساله در ژنو برگزار می نماید باید به کمیساریای عالی ملل متحد در انجام وظایف خود بر طبق اساسنامه رهنمود داده و خصوصا کمیساریای عالی را در چگونگی تخصیص کمک های بین المللی در جهت حل مسایل پناهندگان هدایت کند. کمیساریای عالی موظف به پیروی از رهنمودهای مجمع عمومی، شورای اقتصادی و اجتماعی و متعهد به اجرای خط مشی هایی است که در کمیته اجرایی راجع به وضعیت پناهندگی تصویب شده است^[۶۲]. اجماع نظری که کمیته در جریان بحث هایش به آن دست می یابد،به شکل تصمیمانه^[۶۳] صادر می گردد.
فصل دوم: تعریف و تبیین مفهوم پناهنده
تعریف پناهنده و پدیده پناهندگی به تنهایی و بدون تحلیل محتوایی و تعیین دایره شمول مصادیق آن دارای فایده عملی چندانی نمی باشد. از این رو در این فصل بعد از ارائه تعریف دقیق «پناهنده»، مفهوم پناهندگی از دیدگاه حقوق بین الملل و اسلام به تفصیل مورد بررسی قرار گرفته است.