- از صفت بیانی و اسم: نوروز - از صفت بیانی و پسوند: خوبی، سفیده
- از اسم و پسوند: روزه، لالهزار - از صفت شمارشی و پسوند/ اسم: دهه
- از صفت شمارشی و اسم و پسوند: دوراهی
- از پیشوند و اسم: وردست - از اسم و اتباع: چرند و پرند
- از تکرار اسم صوت: عر عر
- از گروه وصفی یا از تکرار اسم یا بن فعل و پسوند «ک»: بادبادک (انوری و گیوی، ۱۳۸۷: ۹۸ و ۹۹).
نکاتی پیرامون اسم ساده و مرکب
۱) هر اسم مشتقی مرکب است؛ زیرا هر اسم مشتقی از ریشۀ فعل یا مادۀ ماضی و پیشواژه یا پسواژه یا پیشوند یا پسوند هر دو درست شده است.
۲) بعضی از اسمها در قدیم مرکب بودهاند؛ اما ترکیب آنها به صورتی درآمده است که امروزه مانند یک اسم ساده استعمال میشوند؛ این نوع اسمها را میتوان ساده حساب کرد؛ مانند پادشاه، آسودن (شریعت، ۱۳۶۴: ۱۹۱).
۳) زبان فارسی برخلاف زبان عربی در شمار زبانهای ترکیبی است؛ یعنی در زبان فارسی با آوردن پیشوند یا پسوند یا کلمۀ دیگر به اول یا آخر واژه یا بن فعل، کلمهای تازه پدید میآید که در آنها معمولاً صورت اصلی کلمه شکسته نمیشود؛ مانند دانش: دان + -ِ ش (انوری و گیوی، ۱۳۸۷: ۹۶).
۶ـ ۲ـ ۲. اسم مفرد و جمع
زبان فارسی دارای نظام دو شماری است: مفرد و جمع
اگر اسم بر یک فرد یا یک چیز و یک مفهوم دلالت کند، آن را مفرد گویند؛ مانند: کتاب. در مقابل، اگر اسم بر بیش از یکی دلالت کند، جمع نامیده میشود؛ مانند: کتابها.
شایان ذکر است که اسم مفرد ممکن است تنها بر یک مفهوم و یک چیز دلالت نکند؛ بلکه گاهی به مثابه ساختی خنثی به کار رود که در هر صورت بافت متن با اداتها یا واژه های فرعی ارزش آن را میرساند (لازار، ۱۳۸۴: ۸۳ و ۸۴).
نشانه های اسم مفرد و جمع
اسم مفرد در زبان فارسی نشانهای ندارد؛ اما اسم جمع دو نشانه دارد: «ان» و «ها» که برخی اسمها با «ان» و برخی با «ها» و گروهی دیگر با هر دو جمع بسته میشود. امروزه، استعمال «ان» رو به کاهش است و به جای آن به خصوص در زبان تداول «ها» به کار میرود. به گفتۀ فرشیدورد، «امروزه بعضی غربزدگان و غربگرایان نوپرداز تحت تأثیر شعر نو غربی که یکی از ویژگیهای آن به هم زدن ساختمان دستوری زبان است؛ کلمات و عبارتهایی به کار میبرند که مغایر با قواعد زبان فارسی است؛ از آن جمله است، جمعهای خلاف قاعده؛ مانند: رگان، دستان و واژگان به جای رگها، دستها و واژهها که بهتر است چنین کارهایی صورت نگیرد (فرشیدورد، ۱۳۸۸: ۱۸۶).
نشانۀ «ها» نیز زندهترین و فعالترین نشانۀ جمع فارسی است و «پس از همخوان، تنها پسوند جمعی است که آزادانه در فارسی معاصر به کار میرود. این پسوند در کاربردهای گوناگون و در زبان نوشتاری عادی میتواند به هر اسمی ملحق شود؛ مثل: کتابها؛ اما در زبان نوشتاری رسمیتر، این نشانه ها بیشتر با اسمهایی به کار میرود که بر انسان دلالتی نداشته باشند؛ مانند جانوران، اسمهای معنی و بهطور اختیاری جانوران» (لازار، ۱۳۸۴: ۷۸).
* این دو نشانه که به آخر اسمهای عام و صفات جانشین اسم میچسبند، از نشانه ها و شناسههای مهم اسم محسوب میشود که استعمال آنها قواعد و استثنائات بسیاری دارد. به طور کلی، موارد استعمال این دو نشانه عبارتند از:
ها ان
همۀ کلمات در زبان مخاطبه و تکلم ـــ
جاندارن جاندارن
جمادات و مایعات بعضی جمادات
اسماء معانی بعضی اسماء معانی
نباتات نباتات
اعضا و متعلقات بدن بعضی اعضا و متعلقات بدن
اسماء دال بر وقت و زمان اسماء دال بر وقت
اعداد بعضی اعداد
اسم جمع اسم جمع
ضمیر ضمیر (معین، ۱۳۶۳: ۲۹).
افزون بر دو نشانۀ مذکور، نشانه های جمع دیگری وجود دارد؛ مانند «ات»، «ین»، «ون» و … که البته فارسی نیستند.
«ات»: برخی از کلمات فارسی با این علامت که از عربی گرفته شده است، جمع بسته میشود؛ مانند اشتباهات، تعلیمات.
برخی افزودن این پسوند را به کلمات فارسی روا نمیدانند؛ اما با وجود این در برخی نوشته ها و گفته های اشخاص صاحبنام، کلماتی با پسوند «ات» به چشم میخورد. همچنین، گاهی «برخی از جمعهای عربی که با «ات» میآیند، چنان جا افتاده و معنی ویژهای پیدا کردهاند که اگر آنها را به جای «ات» با «ها» یا «ان» فارسی جمع ببندیم، نارسا و نامناسب مینماید؛ مانند انتخابات، به ویژه آنجا که در ترکیب میآیند: (انتخابات مجلس)» (انوری و گیوی، ۱۳۸۷: ۹۳).
در زبان عربی معمول است که اسمهایی با بیش از سه حرف را با «ات» جمع میبندند؛ اما در زبان فارسی بسیاری از دستورنویسان ترجیح میدهند، کلماتی مانند «اثر» و «خطر» را با «ها» جمع ببندند. به گفتۀ لازار، «ساخت مختوم به «ات» در زبان ادبی بعد از دورۀ کلاسیک تا اندازهای تحول یافته است. این نشانه در مورد تعدادی از واژههایی که ریشۀ عربی ندارند و به ای ختم نمیشوند، به خصوص در مورد اسمهای مکان بهکار میرود؛ مانند: ایلات، دهات» (لازار، ۱۳۸۴: ۸۲).
پسوند «جات» نیز بیشتر برای بیان نوع و مجموعه به کار میرود، مانند میوهجات.

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

«ون»: از جمله علامتهای جمع مستعمل در فارسی «ون» است که از عربی گرفته شده است. «ون» کمتر از «ین» در فارسی رواج دارد و معمولاً در جمع کلمات منسوب به کار میرود، مانند: استدلالیون، ملیون.
معین استعمال این پسوند جمع؛ یعنی «ون» را در فارسی ضروری نمیداند؛ زیرا معتقد است:
«۱) با آنکه از عربی مأخوذ است، غالباً قاعدۀ استعمال آن را مراعات نکنند.
۲) تشخیص حالت رفعی، نصبی و جری کلمه برای ایرانیان غیر متبحر در عربی بسیار مشکل و غیر لازم است.
۳) فصیحان غالباً اینگونه کلمات را طبق قواعد زبان فارسی جمع بستهاند» (معین، ۱۳۶۳: ۱۳۲).
«ین»: «این علامت جمع در زبان فارسی پیش از حملۀ مغول بسیار کم دیده میشود، آن هم در مواردی که تحت لفظ از عربی ترجمه شده، یا لغات دینی را عیناً از عربی به عاریت گرفتهاند و قاعده را نیز مراعات کردهاند؛ اما از عهد صفویه به بعد این علامت جمع رواج یافته و در جمع اسم فاعل، اسم مفعول و گاه صیغۀ مبالغه و کلمۀ منسوب به کار رفته است، چنانکه گویند: مباشر: مباشرین؛ محصل: محصلین» (همان: ۱۳۳ و ۱۳۴).
فرشیدورد بر این عقیده است که استعمال نشانه های جمع مذکر سالم به قاعدۀ قرینهسازی با کلمات غیر عربی به کار رفته است، مانند بازرسین، داوطلبین که غلط نیستند؛ اما دلچسب هم نمیباشند (فرشیدورد، ۱۳۸۸: ۱۸۸). انوری و گیوی نیز میگویند، امروزه به جای جمعهای عربی بیشتر از نشانه های فارسی استفاده میکنند: معلمان به جای معلمین، تمرینها به جای تمرینات و …؛ مگر در مواردی مانند، تشکیلات، انتخابات که پیام و بار معنی و ویژگی خاصی دارند و «تشکیلها و انتخابها» به جای آنها مناسب و وافی مقصود نیستند (انوری و گیوی، ۱۳۸۷: ۹۳).
جمع مکسر
یکی از جمعهای بینشانه که با به هم ریختن صورت مفرد کلمه و افزودن و کاستن بعضی از کلمات و حرکات ساخته میشود، جمع مکسر است. «جمع مکسر، تغییر عمیق ساختار کلمه است که در آن تنها همخوانهای ریشۀ عربی برجا میماند. انواع گوناگونی از این جمع وجود دارد که از راه کاربرد فراگرفته میشوند: طرف: اطراف.
گاهی این شیوه برای واژههایی هم که ریشۀ عربی ندارد، به کار میروند: استاد: اساتید (لازار، ۱۳۸۴: ۸۲).
به گفتۀ ارژنگ، بسیاری از ادبا جمع مکسر را برای پارهای از کلمات فارسی جایز نمیدانند؛ مانند جمعبستن کلمات استاد، درویش، فرمان، رند که جمع مکسر آنها به ترتیب اساتید، دراویش، فرامین و رنود میشود (ارژنگ، ۱۳۸۷: ۳۱).
اسم جمع
افزون بر اسمهای جمع که با نشانه های فارسی و عربی بسته میشوند و جمع مکسر عربی که صورت مفرد آن درهم میشکند، برخی از اسمها هستند که هیچ یک از نشانه های جمع را ندارند و مفرد هم نیستند. این اسمها بر بیش از یکی دلالت میکنند و معنی جمع میدهند، مانند مردم، قبیله. «این اسمها از نظر لفظی در حکم مفردند و خود میتوانند نشانۀ جمع بگیرند، مانند گله ها، لشکرها» (فرشیدورد، ۱۳۸۸: ۱۸۸).
نکتۀ شایان توجه این است که اسم جمع برخلاف جمع مکسر که فقط مخصوص کلمات عربی است، هم میتواند فارسی باشد، مانند گروه و هم میتواند فارسی نباشد، مثل قوم (انوری و گیوی، ۱۳۸۷: ۸۹).
نکاتی پیرامون مفرد و جمع
۱) اسمهایی که با نشانۀ جمع همراه هستند، یکی از مفاهیم تعدد، کثرت، تقریب و گسترش و … را میرساند؛ برای مثال، آبها و آتشها که این دو اسم قابل شمارش نیستند و همراه بودن نشانۀ جمع مفهوم کثرت را میرساند.
تقریب و گسترش نیز برای اسمهای زمان و مکان به کار میرود، مانند نصفههای شب (ارژنگ، ۱۳۸۷: ۲۸).
۲) اسمهایی که نشانۀ جمع ندارند و مفرد هستند، در مواردی چون بیان جنبۀ انتزاعی مفاهیم، کمیت نامعین، کلیت و … به کار میروند، مانند آب خورد که آب کمیت نامعینی را نشان میدهد یا کلمۀ پول به طور کلی که کلیت را میرساند و … (لازار، ۱۳۸۴: ۸۵ و ۸۶).