در ۱۲ کیلومتری شمال نورآباد روستایی پرجمعیت به نام فهلیان قرار دارد که از دیرباز مهد عالمان فرزانه و دانشمندان و شاعران بوده است. درخشندگی این روستا از نظر تاریخی و فرهنگی در گذشته و وضعیت کنونی آن هر صاحب اندیشه ای را دچار حیرت می گرداند. عالمانی چون علامه شولستانی و دهها مجتهد دیگر، ستارگان درخشانی بودند که از این روستا به پا خواسته؛ مایه افتخار شیعه گشتند. گمنامی این بزرگ اندیشه برای جوانان این منطقه غمی جانسوز است.
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

پس از ویران شدن نوبندگان در قرن چهارم به دست ابو سعید کازرونی و حمله مغول و تیمور لنگ مرکزیت شولستان ممسنی به فهلیان منتقل شد. این مرکزیت تا سال ۱۳۴۱ استمرار داشته و ادارات دولتی در این شهر مستقر بوده اند.
آثار به جای مانده این شهر نشان از اهمیت تاریخی آن دارد. بعضی از محققان معاصر این شهر را همان شهر قدیمی خوبذان دانسته اند.و چنین به نظر می رسد که خط سیر جاده شاهی از تخت جمشید به شوش از مسیر فوق می گذشته و کاخ هخامنشی سروان منزلگاه بعد از ویرانه های شاهپور بوده(مصطفوی،۱۳۴۳: ۱۲۵).
گرمرودی که به منظور اخذ مالیات در سال ۱۲۶۰ هجری به این منطقه آمده در سفرنامه ممسنی می نویسد:
(و آن قریه ای است قصبه مانن و آن محلی است خاطر پسند در دامن کوه صعبی واقع شده. در عصر قدیم شهر عظیمی بوده است و به مرور… آن را خراب کرده اند و اکنون علامت و آثار شهریت آن باقی است و رود بزرگی در نیم فرسخی طرف شرق آن جاری است)(گرمرودی، ۱۳۴۷: ۱۰۵).
از سال ۱۳۴۱ به بعد به سبب قیام عشایر جنوب و بروز مسائل حاد سیاسی، شهرستان ممسنی که تابع کازرون بود به فرمانداری مستقل تبدیل و نورآباد به عنوان مرکز، مشخص گردید.
۴- ۳- ۶- مکان های پیش از تاریخ شهرستان ممسنی
۴- ۳- ۶- ۱- تپه ی نورآباد
تل نورآباد تپه ای بزرگ و مرتفع بوده که در مجاورت شهر نورآباد و در محدوده ی شمال آن قرار گرفته است. هم اکنون گسترش شهر نورآباد آن را در محاصره خود قرار داده و پیشروی شهر همه ساله دایره تپه را تنگتر می نماید. طول این تپه در حال حاظر ۴۰۰ متر و عرض آن در حدود ۳۵۰ متر و ارتفاع آن در حدود ۲۱ متر می باشد. عمده ی آثاری که بر روی تپه مشاهده می شود شامل سفال، سنگ ساب، ساینده ها و کوبنده ها، تیغه سنگی، لاشه سنگ، خشت، استخوان، زغال، چوب و مواد فرهنگی جدید دیگر می شود. این تپه ی تاریخی در مورخه ی ۲۵/۵/۱۳۵۵ شمسی، ذیل شماره ۱۲۷۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است(نوروزی و دیگران،۱۳۷۶: ۹۲).
۴- ۳- ۶- ۲- تل بختیاری
تل بختیاری، تپه ای است کوچک و کم ارتفاع که به فاصله ی سه کیلومتری شمال شهر نورآباد و در شمال شرقی روستای برمک اولیا واقع شده است. جاده ی کمربندی اهواز - شیراز و همچنین خطوط گاز کنگان – آستارا در شمال آن می گذرد، ابعاد این تپه در حدود ۱۲۰*۱۲۰ متر بوده و ارتفاع آن حدود ۴ متر از سطح زمینهای اطراف خود بالاتر است. آثاری که بر روی این تپه مشاهده می شود، شامل: سفال، سنگ های ساینده، ابزار سنگی کوبنده دست آس سنگی و قطعات لاشه سنگ است.
در بین استقرارهای دشت مرکزی نورآباد، تل بختیاری، جایگاه ویژه ای دارد. پیوستگی بین دوره های فرهنگی این تپه که آغاز استقرار در آن صورت گرفته به دوره ی جری (۴۵۰۰ سال پیش از میلاد ) و تا دوره ی باکون A (3500 سال پیش از میلاد) ادامه می یابد که از نظر دوران پیش از تاریخ حائز اهمیت است. محل مذکور به دلیل گستردگی غنای آثار دوره های مختلف پیش از تاریخ، جهت مطالعه دوره های فرهنگی فارس، مناسب ترین مکان می باشد. نوع سفال های تل بختیاری دارای طرح هندسی بوده که قابل تعمق و دقت است.
تل بختیاری در تاریخ ۲۲/۴/۱۳۷۹ شمسی به شماره ی ۲۷۱۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است(حبیبی فهلیانی،۱۳۸۴: ۴۳).
۴- ۳- ۶- ۳- تپه دیمه میل
تپه دیمه میل در حدود ۷ کیلومتری جنوب غربی شهر نورآباد و در مجاورت اثر بسیار معروف میل اژدها قرار دارد. جاده ی آسفالته ی نورآباد به آهنگری در جنوب آن می گذرد. طول تپه در حدود ۱۷۰ متر و عرض آن ۱۱۰ متر و ارتفاع آن در حدود ۱۸ متر از سطح چشمه ی میل اژدها (دیمه ی میل) بالاتر است.
در فاصله ی بین تپه و برج باستانی میل اژدها، یک محوطه باستانی که مربوط به میل اژدها می باشد، جلب توجه می نماید. وجود چشمه سارهای جوشنده میل اژدها(دیمه ی میل) هم سبب استقرار تا دیمه ی میل و هم استقرار در اطراف میل اژدها گردیده بود. تپه ی دیمه ی میل در دوران تاریخی ارتباط تنگاتنگی با برج میل اژدهای نورآباد داشت. بر فراز این تپه، آثاری از یک بنای گچ و سنگ که مرتبط با دوران ساسانی و سلاله ی اسلامی می باشد، جلب توجه می نماید. عمده آثاری که بر روی این تپه مشاهده می گردد، هم متعلق به دوران پیش از تاریخ و هم متعلق به دوران تاریخی بوده که شامل سفال، تیغه سنگی، گچ، آجر و استخوان می باشد.
تپه ی دیمه میل یا میل اژدها در تاریخ ۱۶/۷/۱۳۷۹ شمسی به شماره ی ۲۷۸۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید(همان: ۵۱).
۴- ۳- ۶- ۴- تپه ی میرجاشیری جابه ی نورآباد
تپه ای کشیده و کم عرض با ارتفاع کم که در جنوب روستای جابه و غرب شهر نورآباد واقع گردیده است. این تپه به فاصله ی ۳۰۰ متری در مجاورت تل بزرگ نورآباد واقع شده است. طول این تپه ۱۵۰ متر و عرض آن در حدود ۱۰۰ متر و ارتفاع آن کمتر از ۵ متر بوده است.
آثار به دست آمده از این تپه مرتبط با تل نورآباد بوده است. این تپه به صورت یک دوره ای بوده و اکثر سفالهای آن مربوط به یک دوره را نشان می دهد. با توجه به ویژگی این سفالها، می توان آنها را به دوره باکونB2 (4000 سال پیش از میلاد) نسبت داد.
تپه ی میرجاشیری در تاریخ ۲۸/۱۰/۱۳۷۹ شمسی، طی شماره ی ۲۹۵۶ درفهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید (همان: ۵۵).
۴- ۳- ۶- ۵- تپه ی کوزه گران یا کیزه گران
تل کوزه گران تپه ای است نسبتاً وسیع و هموار که به فاصله ی ۱۰ کیلومتری در جنوب شهر نورآباد مرکز ممسنی قرار گرفته است. این تپه در کنار جاده ی آسفالته نورآباد به روستای تل مشکی واقع است. در شمال این تپه کوه شیرمرد قرار گرفته که منطقه ی بسیط را از شهر نورآباد منفک می سازد. منطقه ی بسیط شامل هفت روستا به نامهای سید عبدالله، گل سرخی، کتنان، دره بادو، تل مشکی، حسین کوتاه، تل حیدری می گردد. تل کوزه گران نقطه ای است که در وسط این روستاها قرار گرفته است. این نقاط یکی از محل های مهم شهرستان ممسنی بوده که استقرارهای دوران پیش از تاریخ و دوران تاریخی خود را نهفته دارد.
این تپه در تاریخ ۲۸/۱۲/۱۳۷۹ طی شماره ی ۳۴۴۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است(همان: ۵۹).
۴- ۳- ۶- ۶- تپه ی باستانی تل گوه
تپه ی باستانی تل گوه یکی از مکانهای مهم استقرار در ادوار پیش از تاریخ و دوران تاریخی بوده است که در حال حاضر هم محل استقرار اهالی تل گوه می باشد. با توجه به اینکه در این مکان کاوشی صورت نگرفته است، ولی به طور حتم می توان در لایه های این اثر به ارزشهای فرهنگی تاریخی دست یافت.
طول تپه درحدود ۳۰۰ متر و عرض آن در حدود ۱۵۰ متر و ارتفاع آن در حدود ۱۰ متر از سطح زمینهای همجوار خود بلندتر است. تپه ی تل گوه در محدوده ی شهر نورآباد قرار دارد و تمامی جوانب آن مبدل به واحدهای مسکونی گردیده است. عمده اشیایی که بر روی این تپه مشاهده شده است عبارتند از: سفال های نوع به نوع، ابزار سنگی و … . در شرق تپه ی تل گوه به فاصله ی ۲۰۰ متری دو تپه ی مجهول الهویت موجود بود که در اوایل انقلاب اسلامی به وسیله ی کشاورزان تسطیح و به زمینهای کشاورزی مبدل شده است. گوشه ای از این تپه های باقی مانده که دارای سفالهای خاکستری، نارنجی و نخودی می باشد مضاف بر سفال چند سنگ ته ستون که به صورت مبتدی تراش خورده در این مکان مشاهده گردید.
۴- ۳- ۶- ۷- تپه ی تل مشکی
تپه ی تل مشکی یکی از تپه های باستانی منطقه ی بسیط عالیوند بکش می باشد. این تپه در حدود دوازده کیلومتری جنوب غربی شهر نورآباد مرکز ممسنی قرار دارد.
تپه ی تل مشکی در سالهای اولیه ی انقلاب اسلامی ایران به وسیله ی کشاورزان تسطیح گردید و آثار فرهنگی بسیاری از آن خارج و به وسیله ی کشاورزان برده شد.
طول تل مشکی در حدود ۱۰۰ متر و عرض آن در حدود ۸۰ متر و ارتفاع آن در حدود ۵/۱ متر می باشد. تا پیش از اینکه تل مشکی تسطیح گردد، ارتفاع آن در حدود ۶ متر از سطح زمین های اطراف خود بلندتر بود.
حیات تپه ی تل مشکی محدود به یک دوره نبوده بلکه چندین دوره استقرار را در خود نهفته دارد. با توجه به وضعیت خاص سفال های تپه ی تل مشکی، می توان آن را یکی از مراکز مهم استقرار به حساب آورد. بستر ولایه های تل مشکی شامل استقرارهای پیش از تاریخ و دوران تاریخی می گردند.
تپه ی تل مشکی در تاریخ ۱۲/۱۱/۱۳۸۱ طی شماره ی ۷۲۱۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
۴- ۳- ۶- ۸- تل سوزی
تپه ی باستانی تل سوزی به فاصله ی سه کیلومتری شمال شهر نورآباد و به فاصله ی ۵۰ متری شمال روستاهای تل خزانه و تل ریزی واقع گردیده است. آثاری که بر روی این تپه مشاهده می گردد، عبارتند از: بقایای پی های سنگی اماکن مسکونی و انواعی از سفالهای متنوع به رنگ های نارنجی، نخودی، سیاه، خاکستری، منقوش ساده و ابزار سنگی و دست آس است. سطح این تپه ناهموار است و طول آن در حدود ۲۰۰ متر و عرض آن در حدود ۱۰۰ متر و ارتفاع آن در حدود۵۰ متر از اطراف خود بلندتر است.
۴- ۳- ۶- ۹- تپه ی باتلاق
این تپه از مکانهای استقرار پیش از تاریخ بوده که در غرب روستای فهلیان، در منطقه ی جنجان قرار گرفته است. مسافری که از طریق شهر نورآباد، مرکز ممسنی قصد دیدن این تل را داشته باشد، باید از نورآباد به فهلیان و از فهلیان به گردنه و از گردنه به قلعه نو و سپس در شمال قلعه نو به تل باتلاق سفر کند.
طول تپه در حدود ۱۰۰ متر و عرض آن در حدود ۹۰ متر و ارتفاع آن در حدود ۸ متر از سطح زمینهای اطراف خود بلندتر است. نزدیکترین منبع آب به این تپه هم چشمه ی سر بیشه و هم چشمه ی قلعه نو می باشد که در شرق و جنوب شرقی تل باتلاق در جریان هستند و کاملاً تپه را دور می زنند.
در مرکز تپه یک فرورفتگی به چشم می خورد که احتمال بر و جود قلعه ای بوده که در دورانهای پیش ساخته گردیده است. جوانب این تپه در سالهای پیش به وسیله ی کشاورزان تخریب و مبدل به زمینهای کشاورزی گردیده است. در گذشته دور آب چشمه سارهای سربیشه و قلعه نو و آب های جاری دیگر، بر بستر زمینهای اطراف این تل جمع و تشکیل یک باتلاق را می دادند که وجه تسمیه ی این تل بدین منوال بوده است. حدوداً در سال ۱۳۱۴ خورشیدی، دولت وقت(پهلوی) تصمیم به خشکانیدن این باتلاق گرفت و جدولی به وسیله ی نیروی انسانی به عرض ۵ متر و عمق ۳ متر در وسط این باتلاق احداث گردید و از این طریق زمین های باتلاقی اطراف تپه خشکانیده شدند و تبدیل به زمینهای کشاورزی شدند.
سفال هایی که بر بستر تپه ی باتلاق مشاهده می گردد متنوع بوده و حکایت از یک گذشته بعید را در بر دارد.
۴- ۳- ۶- ۱۰- تپه ی محمد کاظمی
این تپه در حدود ۱۹ کیلومتری غرب شهر نورآباد، مرکز ممسنی و در ۶ کیلومتری غرب روستای فهلیان قرار دارد. تپه ی محمد کاظمی شبیه مخروطه بود که رأس به هر جوانب آن شیبی ملایم و یکسان دارد. پیرامون این تپه در حدود ۳۱۴ متر و ارتفاع آن در حدود ۶ متر از سطح زمینهای همجوار خود بلندتر است. بر روی این تپه انواعی از سفال که مربوط به دوران پیش از تاریخ و تاریخی می باشد وجود دارد. سفالهای این تل به دورانهای زیر منتهی می گردند:
۱- دوران بانش و لپویی متعلق به ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد.
۲- دوران کفتری متعلق به ۲۰۰۰ تا ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد.
۳- دوران تیموران، شوقا، قلعه متعلق به ۱۰۰۰ تا ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد.
۴- دوران هخامنشی متعلق به ۵۰۰۰ سال پیش از میلاد.
۵- دوران ساسانی و اسلامی.
تا آنجا که به تحقیق می انجامد، سفالهای تپه ی محمد کاظمی هم دست ساز و هم چرخ ساز بوده و با ماده ی چسباننده ی گیاهی و با خمیر نارنجی و کرمی رنگ با ورز خوب و پخت کافی ساخته می شدند. این سفال ها دارای نقوش بوده و در ابعاد و فرمهای متنوع ساخته و پرداخته می شدند. نوع ظروف سفالی این تپه به شرح زیر می باشد:
۱- ظروف کف حلقوی با قطر ۳ سانتیمتر و ضخامت ۵ میلی متر.
۲- ظروف سبو مانند با دهانه ی تنگ و گردن بلند.
۳- ظروف شکم دار دهان تنگ(حبیبی فهلیانی،۱۳۸۴: ۷۵).
۴- ۳- ۶- ۱۱- تل اسلام آباد بردنگان
تپه ی اسلام آباد بردنگان تپه ای مرتفع بوده که در حدود ۲۴ کیلومتری غرب شهر نورآباد و به فاصله ی یک کیلومتری غرب روستای میانه ی بردنگان قرار دارد. طول این تپه در حدود ۱۲۰ متر و عرض آن ۱۰۰ متر و ارتفاع آن در حدود ۲۰ متر از سطح زمین های اطراف خود بلندتر است. در محل های استقرار تپه ی بردنگان، آثار سوختگی مفرطی دیده می شود و از قراین پیداست که مورد هجوم قرار گرفته و سپس به آتش کشیده شده است. در لایه های زیرین تپه که متعلق به دوران پیش از تاریخ می باشد برجستگی های آتش سوزی به خوبی نمایان است. بخش هایی از این تپه هم به وسیله ی سیلاب رودخانه ی کتی و هم کشاورزان خراب و تسطیح گردیده است. آثاری که بر روی این تپه مشاهده گردیده، شامل سفال تیغه سنگی، خشت، چوب، گندم سوخته و استخوان می باشد. در بین این اشیاء یک قطعه تیغه سنگی رتوش شده به رنگ سفید و همچنین تعدادی قطعات سنگ چخماق مشاهده گردید.
اکثر سفال های دوران مختلف تپه ی اسلام آباد بردنگان مرتبط به دوره های فرهنگی فارس محسوب می گردند. بر همین اصل ما دورانهای مختلف پیش از تاریخ این تپه را بر اساس داده های علمی فارس به شرح زیر می نگاریم: