نمودار ۴-۹ : نمایش تغییر نمرات آزمودنی‌های تحت درمان استرس‌زدایی مبتنی بر ذهنآگاهی همراه با نظم‌جویی شناختی هیجان، در متغیر تعارضات زناشویی
بررسی نمودار ۴-۹ نشان می‌دهد نمره ۲ آزمودنی که استرس‌زدایی مبتنی بر ذهنآگاهی را دریافت کردهاند، در متغیر تعارضات زناشویی طی مراحل درمان، پس از درمان و پیگیری ۱ ماهه کاهش قابل ملاحظه‌ای داشته است. به طور کلی می‌توان نتیجه گرفت که استرس‌زدایی مبتنی بر ذهنآگاهی همراه با نظم‌جویی شناختی هیجان در کاهش تعارضات زناشویی آزمودنی‌ها اثربخش بوده است و این تاثیر پایدار بوده است.
نمودار ۴-۱۰ : نمایش تغییر نمرات آزمودنی‌های تحت درمان استرس‌زدایی مبتنی بر ذهنآگاهی همراه با نظم‌جویی شناختی هیجان، در متغیر ذهنآگاهی
بررسی نمودار ۴-۱۰ نشان می‌دهد نمره ۲ آزمودنی که استرس‌زدایی مبتنی بر ذهنآگاهی همراه با نظم‌جویی شناختی هیجان را دریافت کردهاند، در متغیر ذهنآگاهی طی مراحل درمان، پس از درمان و پیگیری ۱ ماهه افزایش قابل ملاحظه‌ای داشته است. لذا می‌توان اظهار داشت که استرس‌زدایی مبتنی بر ذهنآگاهی همراه با نظم‌جویی شناختی هیجان در افزایش ذهنآگاهی آزمودنی‌ها اثربخش بوده است و این تاثیر پس از گذشت یک ماه همچنان پایدار بوده است.
نمودار ۴-۱۱ : نمایش تغییر نمرات آزمودنی‌های تحت درمان استرس‌زدایی مبتنی بر ذهنآگاهی همراه با نظم‌جویی شناختی هیجان، در متغیر استرس
بررسی نمودار ۴-۱۱ نشان می‌دهد نمره ۲ آزمودنی که استرس‌زدایی مبتنی بر ذهنآگاهی همراه با نظم‌جویی شناختی هیجان را دریافت کردهاند، در متغیر استرس طی مراحل درمان، پس از درمان و پیگیری ۱ ماهه کاهش قابل ملاحظه‌ای داشته است. لذا می‌توان اظهار داشت که استرس‌زدایی مبتنی بر ذهنآگاهی همراه با نظم‌جویی شناختی هیجان در کاهش استرس آزمودنی‌ها اثربخش بوده است و این تاثیر پس از گذشت یک ماه همچنان پایدار بوده است.
نمودار ۴-۱۲ : نمایش تغییر نمرات آزمودنی‌های تحت درمان استرس‌زدایی مبتنی بر ذهنآگاهی همراه با نظم‌جویی شناختی هیجان، در متغیر طرحواره‌های هیجانی
بررسی نمودار ۴-۱۲ نشان می‌دهد نمره ۲ آزمودنی که استرس‌زدایی مبتنی بر ذهنآگاهی همراه با نظم‌جویی شناختی هیجان را دریافت کردهاند، در متغیر طرحواره‌های هیجانی طی مراحل درمان، پس از درمان و پیگیری ۱ ماهه کاهش قابل ملاحظه‌ای داشته است. لذا می‌توان نتیجه گرفت که استرس‌زدایی مبتنی بر ذهنآگاهی همراه با نظم‌جویی شناختی هیجان در کاهش طرحواره‌های هیجانی آزمودنی‌ها اثربخش بوده است و این تاثیر پس از گذشت یک ماه همچنان پایدار بوده است.
با توجه به نمودارهای ۴-۹، ۴-۱۰، ۴-۱۱ و ۴-۱۲ می‌توان اظهار داشت که استرس‌زدایی مبتنی بر ذهنآگاهی همراه با نظم‌جویی شناختی هیجان موجب کاهش معنادار نمرات متغیرهای تعارضات زناشویی، استرس و طرحواره‌های هیجانی، و افزایش معنادار نمرات متغیر ذهنآگاهی مراجعان شده، و تغییرات پدیده آمده پس از گذشت یک ماه از پایان درمان همچنان باقی مانده است.
لازم به ذکر است که اگر چه هر سه شیوه درمانی (استرس‌زدایی مبتنی بر ذهنآگاهی، نظم‌جویی شناختی هیجان، و استرس‌زدایی مبتنی بر ذهنآگاهی همراه با نظم‌جویی شناختی هیجان) منجر به کاهش معنادار نمرات تعارضات زناشویی، استرس و طرحواره‌های هیجانی، و افزایش معنادار نمرات ذهنآگاهی زوجین متعارض گشته‌اند؛ اما در بین این سه شیوه درمانی، کاهش نمرات تعارضات زناشویی، استرس و طرحواره‌های هیجانی، و همچنین افزایش نمرات ذهنآگاهی در بین مراجعانی که درمان استرس‌زدایی مبتنی بر ذهنآگاهی همراه با نظم‌جویی شناختی هیجان را دریافت کردهاند، بیشتر از دو درمان دیگر بوده است. این امر نشان می‌دهد که استرس‌زدایی مبتنی بر ذهنآگاهی همراه با نظم‌جویی شناختی هیجان بیشتر از استرس‌زدایی مبتنی بر ذهنآگاهی و نیز نظم‌جویی شناختی هیجان، در بهبود و کاهش تعارضات زناشویی، استرس و طرحواره‌های هیجانی، و ارتقاء ذهنآگاهی مراجعان اثربخش بوده است.
کاهش نمرات تعارضات زناشویی، استرس و طرحواره‌های هیجانی، و همچنین افزایش نمرات ذهنآگاهی در بین مراجعانی که استرس‌زدایی مبتنی بر ذهنآگاهی دریافت کردهاند در مقایسه با مراجعان تحت درمان با نظم‌جویی شناختی هیجان تفاوت چندانی ندارند. بنابر این می‌توان نتیجه گرفت اثربخشی استرس‌زدایی مبتنی بر ذهنآگاهی در مقایسه با اثربخشی نظم‌جویی شناختی هیجان در بهبود و کاهش تعارضات زناشویی، استرس و طرحواره‌های هیجانی، و ارتقاء ذهنآگاهی مراجعان، تفاوت چندانی ندارد.
فصل پنجم
بحث و نتیجه‌گیری
همچنان که در ابتدای این پژوهش مطرح شد، هدف از اجرای این پژوهش بررسی اثربخشی استرس‌زدایی مبتنی بر ذهنآگاهی و نظم‌جویی شناختی هیجان در استرس، ذهنآگاهی و طرحواره‌های هیجانی زوجین متعارض بود. بر این اساس ابتدا ضرورت بررسی این متغیرها و اهمیت یافتن راهکارهای درمانی اثربخش برای کاهش تعارضات زناشویی زوجین مورد بحث قرار داده می‌شود. در ادامه هر یک از سؤالات پژوهش مورد بحث قرار گرفته و تبیین می‌شوند.
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))
پرداختن به تعارضات زناشویی و تلاش در کاهش آنها، نقش مهمی در در بهداشت روانی و جسمانی و سلامت زوجین و خانواده دارد (فینچام، ۲۰۰۳). عوامل متعددی در تعارضات زوجین نقش دارند. بنابر این شناسایی این عوامل و روش‌های اثرگذار بر آنها هدف پژوهش‌های متعددی در سال‌های اخیر قرار گرفته است.
یکی از عوامل مؤثر در افزایش رضایت زندگی و کاهش تعارضات زوجین ذهنآگاهی است (بورپی و لانگر، ۲۰۰۵؛ ونر، ۲۰۱۰). استرس عامل موثری در افزایش تعارض زوجین و کاهش سلامت روانی آنها، است (چو، ۲۰۱۴؛ فینچام، ۲۰۰۳؛ کومپیر و کوپر، ۱۹۹۹). ارتباط نسبتا معناداری میان تعدیل و اصلاح طرحواره‌های هیجانی و کاهش اختلافات در میان زوجین وجود دارد (میرز، ۲۰۱۲). لذا در این پژوهش کوشش شده که تاثیر استرس‌زدایی مبتنی بر ذهنآگاهی و نظم‌جویی شناختی هیجان در تعدیل متغیرهای مذکور در زوجین متعارض بررسی شود.
سؤالات پژوهش
سؤال اول : آیا استرس‌زدایی مبتنی بر ذهنآگاهی در تعارضات زناشویی، استرس، ذهنآگاهی و طرحواره‌های هیجانی زوجین متعارض موثر است؟
با توجه به نتایج حاصل شده از پژوهش که در فصل چهارم نمایش داده شده است، در پاسخ به این سؤال باید گفت که استرس‌زدایی مبتنی بر ذهنآگاهی به صورت معناداری باعث کاهش نمرات تعارضات زناشویی، استرس و طرحواره‌های هیجانی، و افزایش نمرات ذهنآگاهی زوجین متعارض شده است. اگر چه تا کنون پژوهشی در خصوص بررسی اثربخشی استرس‌زدایی مبتنی بر ذهنآگاهی در استرس، ذهنآگاهی و طرحواره‌های هیجانی زوجین متعارض انجام نشده است؛ اما یافته‌های این پژوهش با یافته‌های پژوهش‌های شارما و راش (۲۰۱۴) و سانگ و لیندکوئیست (۲۰۱۴) همسو است. پژوهش شارما و راش (۲۰۱۴) نشان داد استرس‌زدایی مبتنی بر ذهنآگاهی در کاهش استرس اثربخش است. نتایج پژوهش سانگ و لیندکوئیست (۲۰۱۴) موثر بودن استرس‌زدایی مبتنی بر ذهنآگاهی در افزایش ذهنآگاهی را گزارش می‌کنند.
در تبیین این نتایج باید عنوان کرد که استرس‌زدایی مبتنی بر ذهنآگاهی با افزایش ذهنآگاهی به کاهش تعارضات زوجین کمک می‌کند. بسیاری از زوجین در هنگام بروز تعارض، از الگوهای منفی تعامل پیروی می‌کنند که به شدت تعارض اولیه دامن می‌زند، اما فرد ذهن‌آگاه بیشتر می‌کوشد که از دریچه چشم همسرش به وقایع، مسائل و رویدادها بنگرد و کمتر دست به اسنادهای جانبدارانه دست بزند (بورپی و لانگر، ۲۰۰۵). ذهنآگاهی همچنین باعث می‌شود زوجین احساس امنیت بیشتری در روابط عاشقانه‌شان داشته باشند و در هنگام بروز تعارض استرس کمتری متحمل شوند (نومن، ۲۰۱۴). اگر زوجین تلاش کنند روابطشان همواره ثابت باقی بماند و از تغییراتی که خواه ناخواه در طول زندگی مشترک رخ خواهد داد چشم‌پوشی کنند، احتمال بروز تعارض و ناخشنودی افزایش خواهد یافت؛ حال آن که ذهنآگاهی سبب می‌شود فرد پذیرای تغییرات و جنبه‌های جدید و متفاوت زندگی باشد؛ در واقع افراد ذهن‌آگاه تغییرات را کمتر تهدیده کننده درمی‌یابند (لانگر، ۱۹۸۹). استرس‌زدایی مبتنی بر ذهنآگاهی همچنین در کاهش استرس موثر است. تعارض در زوجینی که استرس بالاتری دارند، بیشتر دیده می‌شود (فینچام، ۲۰۰۳). استرس بر سلامت، بهزیستی، کیفیت زندگی، زندگی خانوادگی و شغلی افراد تاثیر می‌گذارد (کومپیر و کوپر، ۱۹۹۹). بنابر این کاهش استرس نقش موثری در کاهش تعارضات و اختلافات زناشویی دارد. همچنین سطوح بالاتر ذهنآگاهی با توانمندی بیشتر در مدیریت هیجانات منفی هم‌بستگی معناداری دارد (کافی و هارتمن، ۲۰۰۸). بنابر این استرس‌زدایی مبتنی بر ذهنآگاهی می‌تواند در تعدیل طرحواره‌های هیجانی اثربخش باشد. درگیری میان طرحواره‌های هیجانی زوجین دلیل تعارض اغلب زوج‌های دشوار است (میرز، ۲۰۱۲).
سؤال دوم : آیا نظم‌جویی شناختی هیجان در تعارضات زناشویی، استرس، ذهنآگاهی و طرحواره‌های هیجانی زوجین متعارض موثر است؟
با توجه به نتایج حاصل شده از پژوهش که در فصل چهارم نمایش داده شده است، در پاسخ به این سؤال باید گفت که نظم‌جویی شناختی هیجان به صورت معناداری باعث کاهش نمرات تعارضات زناشویی، استرس و طرحواره‌های هیجانی، و افزایش نمرات ذهنآگاهی زوجین متعارض شده است. اگر چه تا کنون پژوهشی در خصوص بررسی اثربخشی نظم‌جویی شناختی هیجان در استرس، ذهنآگاهی و طرحواره‌های هیجانی زوجین متعارض انجام نشده است؛ اما یافته‌های این پژوهش با یافته‌های پژوهش ویگینز (۲۰۱۲) همسو است. ویگینز (۲۰۱۲) نشان داد نظم‌جویی شناختی هیجان در بهبود روابط زوجین و کاهش اختلافات آنان موثر است.
در تبیین نتیجه حاصله باید عنوان کرد که مفهوم‌پردازی تنظیم هیجان نیز با تعریف ذهنآگاهی منطبق است : آگاهی عاری از قضاوت، آگاهانه و متمرکز بر لحظه (بائر و همکاران، ۲۰۰۶) و هر دو بر آگاهی از واکنش‌های هیجانی و پذیرش آنها تاکید دارند (بیشاپ و همکاران، ۲۰۰۴). وقتی از واژه نظم‌جویی هیجان استفاده می‌کنیم، به فرایندهای شناختی و رفتاری اشاره داریم که بر وقوع، شدت، مدت و ابراز هیجان اثرگذارند (کمپبل-سیلز و بارلو، ۲۰۱۴). نظم‌جویی شناختی هیجان بر روی شناسایی و تعدیل هیجان‌ها متمرکز می‌شود؛ یکی از این هیجان‌ها استرس است که مقابله با آن و تنظیم آن در نظم‌جویی شناختی هیجان مورد توجه قرار می‌گیرد (گراس و تامپسون، ۲۰۱۴). کاهش استرس به کاهش تعارض خانوادگی و افزایش سلامت روانی منجر می‌شود (چو، ۲۰۱۴). همچنین درمانگران ریشه پریشانی زوجین را غرق شدن در هیجانات منفی دانسته‌اند که به محدود شدن تعاملات آنان منجر می‌شود (گاتمن، ۱۹۹۴). هیجان‌ها، به ویژه هیجان‌های منفی می‌توانند موجب افزایش تعارضات بین فردی، تصمیم‌گیری نادرست و مشکلات سلامت روان گردند (گراس و تامپسون، ۲۰۱۴). بنابراین نظم‌جویی شناختی هیجان می‌تواند هیجانات افراد را با تغییر ارزش، شدت و مدت آنها تنظیم کند (روثبارت و شیس، ۲۰۱۴) و بنابر این به بهبود تعاملات زوجین و کاهش تعارض آنها بی‌انجامد. امروزه پژوهشگران بر نقش درمان‌های مبتنی بر هیجان در درمان‌های زوج‌مدار و کاهش تعارضات زناشویی تاکید دارند (دالگلیش و همکاران، ۲۰۱۴) و نقش نظم‌جویی هیجان‌ها در بهبود روابط زوجین و کاهش اختلافات را را موثر می‌دانند (ویگینز، ۲۰۱۲).
سؤال سوم : آیا استرس‌زدایی مبتنی بر ذهنآگاهی همراه با نظم‌جویی شناختی هیجان در تعارضات زناشویی، استرس، ذهنآگاهی و طرحواره‌های هیجانی زوجین متعارض موثر است؟
با توجه به نتایج حاصل شده از پژوهش که در فصل چهارم نمایش داده شده است، در پاسخ به این سؤال باید گفت که استرس‌زدایی مبتنی بر ذهنآگاهی همراه با نظم‌جویی شناختی هیجان به صورت معناداری باعث کاهش نمرات تعارضات زناشویی، استرس و طرحواره‌های هیجانی، و افزایش نمرات ذهنآگاهی زوجین متعارض شده است. اگر چه تا کنون پژوهشی در خصوص بررسی اثربخشی استرس‌زدایی مبتنی بر ذهنآگاهی همراه با نظم‌جویی شناختی هیجان در تعارضات زناشویی، استرس و طرحواره‌های هیجانی و ذهنآگاهی زوجین متعارض انجام نشده است؛ اما پژوهش‌ها اثربخش بودن استرس‌زدایی مبتنی بر ذهنآگاهی (ویگینز، ۲۰۱۲؛ نیکلیسک و کویجپرس، ۲۰۰۸) و نظم‌جویی شناختی هیجان (ویگینز، ۲۰۱۲) را در کاهش تعارضات زوجین اثبات کردهاند.
در تبیین این نتیجه باید اذعان کرد که کاربرد همزمان استرس‌زدایی مبتنی بر ذهنآگاهی و نظم‌جویی شناختی هیجان، موجب افزایش ذهنآگاهی زوجین می‌شود و به طرز بسیار موثری استرس آنان را کاهش می‌دهد. همچنین باعث تعدیل و بهبود طرحواره‌های هیجانی آنان می‌شود که نقش موثری در کاهش تعارضات دارد (میرز، ۲۰۱۲).
نتیجه‌گیری
تعارض زوجین از جنبه‌های سلامت روانی و جسمانی زوجین و سلامت خانواده حائز اهمیت است (فینچام و بیچ، ۱۹۹۹). تعارضات زناشویی تاثیر عمیقی بر بهزیستی فردی دارند (اولری و اسمیت، ۱۹۹۱) و سلامت جسمانی و شادمانی هر یک از زوجین عمیقا با کیفیت روابط صمیمانه آنها گره خورده است (گمبرل و کیلینگ، ۲۰۱۰).
احتمال ابتلا به درد مزمن (ورمن و همکاران، ۲۰۱۵)، پریشانی روانشناختی و اختلال خواب (ژاکوبسن و همکاران، ۲۰۱۴)، افسردگی (بیچ و همکاران، ۱۹۹۰؛ به نقل از پرولکس و همکاران، ۲۰۰۷)، تغییرات سطوح هورمون‌های استرس و کورتیزول (روبلز و همکاران، ۲۰۰۶)، اختلالات خوردن (ون دن بروک و همکاران، ۱۹۹۷)، سوء مصرف الکل (مورفی و اوفارل، ۱۹۹۴) و اختلالات اضطرابی (مک لئود، ۱۹۹۴) در زوجین متعارض بیشتر است.
اهمیت پرداختن به تعارضات زناشویی ریشه در بهداشت روانی و جسمانی و سلامت خانواده دارد. اگرچه عموما افراد متاهل از اشخاص مجرد سالم‌ترند، اما تعارض زوجین، شاید به دلیل رفتارهای خصمانه در طول تعارض که منجر به تغییر در سیستم ایمنی بدن، غدد درون‌ریز و کارکرد قلبی عروقی می‌شود، با سلامت کمتر و ابتلا به بیماری‌های خاصی مانند سرطان، بیماری‌های قلبی و عروقی و درد مزمن هم‌بستگی دارد (فینچام، ۲۰۰۳).
مشکلات زوجین تقریبا نیمی از کل مراجعات به مراکز روان درمانی را شامل می‌شود (داتیلیو، ۲۰۱۰)، اما کمترین سطح رضایت مراجعان از درمان در زوجین دیده می‌شود (سلیگمن، ۱۹۹۵). بیش از ۳۰ درصد زوج‌هایی که در درمان شرکت می‌کنند، بهبود بلند مدت نشان نمی‌دهند (باکام و همکاران، ۱۹۹۸).
یکی از درمان‌های موثر در این حوزه که در سال‌های اخیر بسیار مورد توجه قرار گرفته است استرس‌زدایی مبتنی بر ذهنآگاهی است (ویگینز، ۲۰۱۲) که اثربخشی آن در بهبود بهزیستی روانشناختی و کیفیت زندگی زوجین تایید شده است (نیکلیسک و کویجپرس، ۲۰۰۸). همچنین امروزه پژوهشگران بر نقش درمان‌های مبتنی بر هیجان در درمان‌های زوج‌مدار و کاهش تعارضات زناشویی تاکید دارند (دالگلیش و همکاران، ۲۰۱۴).
لذا در این بررسی سعی بر آن بود که اثربخشی دو درمان مطرح در این حوزه بر تعارض زناشویی زوجین و سه عامل روانی مرتبط با تعارض زناشویی، مورد بررسی قرار گیرد تا به این وسیله بتوانیم چگونگی اثربخشی این درمان‌ها و حوزه اثرگذاری آنها را تبیین نماییم. هدف کلی این پژوهش بررسی اثربخشی استرس‌زدایی مبتنی بر ذهنآگاهی و نظم‌جویی شناختی هیجان در استرس، ذهنآگاهی و طرحواره‌های هیجانی زوجین متعارض بود، که با توجه به نتایج حاصل از این پژوهش می‌توان نتیجه گرفت کاربرد هر کدام از درمان‌های استرس‌زدایی مبتنی بر ذهنآگاهی و نظم‌جویی شناختی هیجان به تنهایی و همچنین بهره‌گیری آنها به صورت ترکیبی و همزمان، در کاهش تعارضات زناشویی، استرس و طرحواره‌های هیجانی، و افزایش ذهنآگاهی زوجین متعارض، اثربخشی معنادار و قابل ملاحظه‌ای داشت.
محدودیت‌های پژوهش
یکی از مسائلی که امکان سوگیری احتمالی در تعمیم نتایج این درمان را محتمل می‌سازد، شرایط تحصیلی و اقتصادی مراجعان است. همه شرکت کنندگان در این پژوهش سطح تحصیلات کارشناسی و کارشناسی ارشد داشتند و از نظر اقتصادی جزء طبقه متوسط رو به بالا محسوب می‌شوند. بنابر این تعمیم این نتایج به زوجینی با سطح تحصیلات و طبقه اقتصادی متفاوت ممکن است با سوگیری همراه باشد.
به طور کلی تعمیم‌پذیری روش تک آزمودنی نسبتا کم است، اما تعمیم پذیری این طرح‌ها با تکرار در طی زمان به دست می‌آید.
پیشنهادهای پژوهش
پیشنهادها برای پژوهش‌های آینده
-
- پیشنهاد می‌شود در آینده پژوهشگران از حجم نمونه گسترده‌تری استفاده کنند. به این شکل می‌توان تفاوت‌های فردی و خانوادگی موجود بین زوجین را در نظر گرفت و یافته‌های حاصل شده را با توجه به آن تفسیر کرد.
-
- به منظور ارزیابی تاثیر گذر زمان بر میزان حفظ دستاوردهای درمانی، پیشنهاد می‌شود پژوهشگران در تحقیقات آتی دوره‌های پیگیری طولانی‌تری در نظر بگیرند، به عنوان مثال دوره‌های پیگیری ۶ ماهه یا ۱۲ ماهه.
پیشنهادهای کاربردی
با توجه به اثربخش بودن استرس‌زدایی مبتنی بر ذهنآگاهی و نظم‌جویی شناختی هیجان برای زوجین متعارض، پیشنهاد می‌شود که جهت کاهش تعارضات زناشویی این دو درمان و همچنین ترکیب آن دو به کار گرفته شود، که علاوه بر بهبود زندگی و روابط زوجین، در درمان مشکلات فردی آنان از جمله استرس نیز موثر هستند.
منابع
منابع فارسی
احمدوند، زهرا؛ حیدری نسب، لیلا؛ شعیری، محمدرضا (۱۳۹۱). تبیین بهزیستی روانشناختی بر اساس مؤلفه‌های ذهنآگاهی. روانشناسی سلامت، ۲، ۶۹-۶۰٫
استورا (۲۰۰۵)، تنیدگی یا استرس : بیماری جدید تمدن، ترجمه دادستان (۱۳۸۶). تهران، انتشارات رشد.
باستانی، فریده؛ رحمت نژاد، لیلی؛ جهدی، فرشته؛ حقانی، حمید (۱۳۸۷). خودکفایتی شیردهی و استرس درک شده در مادران نخست زا. نشریه پرستاری ایران، (۵۴)۲۱، ۲۳-۹٫
ثنایی ذاکر، باقر؛ علاقبند، ستیلا؛ هومن، عباس (۱۳۷۹). مقیاسهای سنجش خانواده و ازدواج. تهران، انتشارات بعثت.
حاتمی، محمد (۱۳۷۷). تعیین تنیدگی مادران شاغل و غیرشاغل برحسب ویژگی های مادر- کودک و تأثیر شیوه درمانگری تنیدگی‌زدایی بر کاهش آن. رساله دکترای روانشناسی، دانشگاه علامه طباطبایی تهران.
