تعریف مبانی
«بنی» که مبنا از آن مشتق شده است، به معنای بر پا کردن چیزی به وسیله ضمیمه کردن چیزی به دیگری، که «مبنی» اسم مفعول از «بناء» است و مراد از آن، ساختمان، کاخ، اساس، قرار، اثبات و عدم تغییر است.^[۲۹] در اصطلاح قرآن​پژوهی و واژهشناسی قرآن، پیش فرضها، اصول موضوعه و باورهای اعتقادی ویا علمی که محقق با پذیرش و اصل قرار دادن آنها، به تحقیق در مورد قرآن کریم و معانی کلمات می پردازد، «مبانی» گفته میشود. به بیان دیگر مسائل بنیادین و اساسی که در نهایت شرح قرآن و مفهوم واژگان بر پایه آنها استوار گشته، تجزیه و تحلیل محقق از الفاظ و موضوعات قرآنی بر اساس این اصول انجام میگیرد.
همانطور که گفته شد، مبانی مورد بحث در مورد استاد مصطفوی در دو بخش کلی ارائه میگردد:
الف) مبانی عام: در این بخش به مبانی استاد در مباحث مختلف علوم قرآن پرداخته شده است. منظور از مبانی عام مواردی است که اختصاصی به ایشان نداشته ولی در در روش و شیوه استنباط وی تأثیر گذارده است. از آنجا که یکی از منابع معناشناسی در التحقیق، قرآن مجید میباشد. لازمه این امر فهم و تفسیر آیات است تا بتوان بر اساس معنای صحیح از آیات معنایی دقیق از واژگان ارائه داد. در نتیجه هدف از ارائه این بحث آشنایی با نظراتی از محقق بزرگوار است که در فهم ایشان از قرآن و تفسیر وی نقش عمده ایفا میکند. به عبارت دیگر اگرچه در نگاه اول معناشناسی لغت قدم قبل از فهم آیات است. اما هنگامی که معنای لغات بر اساس معنایی که در متن قرآن میدهند به عنوان یک منبع تحقیق در نظر گرفته شده است، بدیهی است که لازمه آن توان فهم و تفسیر قرآن کریم است. زیرا تا این توان در کسی نباشد و نتواند معنای درست مضامین را استخراج کند بالتبع فهم لغت بر اساس این مبنع لایزال الهی ناممکن است. بدین روی در این بخش موضوعات زیر از منظر مؤلف التحقیق واکاوی شدهاند:
اعجاز قرآن کریم
تحریف ناپذیری قرآن
جامعیت قرآن
هدف قرآن
فهم قرآن
طهارت شرط درک حقایق کتاب هدایت
نسخ در قرآن
محکم و متشابه در قرآن
ب) مبانی خاص: این بخش مختص به مبانی است که به صورت مستقیم نقش به سزایی در تألیف اثر گرانقدر التحقیق فی کلمات القرآن الکریم داشتهاند. به عبارت دیگر نظراتی که تقریباً از آرای اختصاصی مؤلف محسوب شده، پایه و اساس التحقیق را تشکیل میدهند. این مبانی عبارتنداز:
استعمال کلمات قرآن مجید حصر در حقیقت دارند.(عدم وجود مجاز در قرآن)
اعتقاد به وجود «اصل الواحد» برای کلمات قرآن

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

لزوم توجه به «اشتقاق» در معنای کلمات قرآن
عدم وجود اشتراک لفظی و ترادف در قرآن
اعتقاد به دلالت ذاتی الفاظ
توجه ویژه به اعجاز الفاظ قرآن
مبانی عام و اصول قرآنی استاد مصطفوی
یکم) إعجاز قرآن کریم
کلمه «عجز» در مقابل قدرت و توانایی به کار میرود و اعجاز به معناى ناتوان ساختن مى‏باشد.^[۳۰] از مهمترین راههایی که هر یک از پیامبر الهی برای اثبات حقانیت خود بدان تمسک جستهاند، ارائه معجزاتی برای مخاطبین خود بوده است. در واقع معجزه وسیله اثبات صدق در رسالت است. لذا آنچه که به دست آنان انجام مى‏گیرد باید نشانه‏اى ‏از«ما وراء الطبیعه‏» باشد، یعنى کارى انجام گیرد که طبیعت این جهان از عهده ‏انجام آن عاجز باشد، به همین جهت آن را«خارق العاده‏» توصیف مى‏کنند، یعنى‏ بیرون از شعاع تاثیرعوامل طبیعى شناخته شده و معروف قرارگرفته است. در نتیجه کسی قادر به رویارویی آن نبوده تحدّی پیامبر بیپاسخ بماند.
این موضوع در مورد قرآن حکیم به عنوان سند جاوید رسالت خاتم انبیای الهی، حضرت محمد۹ نیز جاری است. آنکس که اعجاز قرآن را پذیرفته بر الهی بودن آن اطمینان یابد. میتواند با آرامش خاطر پا در اقیانوس بی کران معارف آن گذارده سیراب از حقایق هستی گشته، تا اعلی علیین اوج گیرد.
از همین روی بحث اعجاز قرآن از قرون اولیه اسلام تا به امروز از مسائل بسیار مهم به شمار میرود. همچنین اندیشمندان برای اعجاز قرآن وجوه مختلفی در نظر گرفته اند. نظریه صرفه، اعجاز بلاغی، اعجاز علمی، اعجاز معانی و معارف، اخبار غیبی از جمله وجوهی هستند که به آنها پرداخته شده است.^[۳۱] در میان آثار استاد علاوه بر اشاراتی که به مناسبت به مسئله اعجاز شده است در کتاب روش علمی ترجمه و در مقالهای که به صورت جواب به یک نامه میباشد مستقلا به این موضوع پرداخته است.
اعجاز قرآن مجید از منظر استاد مصطفوی
از نظر استاد حقیقت اعجاز قرآن در دو جنبه کلی قابل بیان است:
الف) از جهت الفاظ و انتخاب کلمات (لفظی)
ب) اعجاز از جهت معنی (محتوایی)
در آثار استاد برای قرآن مجید خصوصیّت و لطافت بسیار مهمّ و بی نظیری ذکر شده که عاجز کننده بشر از آوردن مثل آن است. از جهت الفاظ این خصوصیات عبارتند از:

1. 1. انتخاب مناسبترین کلمه از میان کلمات متشابه.

1. 1. استعمال کلمات در معانی حقیقی آنها، تا تجوّز موجب تحیّر و تردید و انحراف از حقّ نگشته، و مفاهیم مقصود بطور قاطعیّت و یقینی استفاده گردد.

1. 1. منظور داشتن خصوصیات کلمات از لحاظ صیغه و هیأت.

1. 1. رعایت لطائف و مرجحات علم فصاحت و بلاغت.

در مقام مکالمه و خطابه توجّه داشتن به این خصوصیّات، و رعایت همه آن جزئیّات، برای بشر ممکن نخواهد بود.
از جهت مفاهیم نیز آنچه در آن کتاب ذکر میشود، در رابطه با هر موضوعی باشد، از امور مربوط به طبیعت، أخلاق، معارف و غیره همه روی واقعیّت و حقیقت صد در صد بوده، و هرکدام در محدوده الفاظ و تعبیرات با تمام دقّت و ظرافت، کشف از حقایق و واقعیّات میکند؛ و کمترین تردید و شکّی در جهت واقعیّت آنها نباید داشت. و اینست حقیقت إعجازی که در قرآن مجید است، و در مقابل این برنامه عملی (رعایت همه این خصوصیّات) همه اعتراف میکنند به قصور و عجز خودشان، بطوریکه تا امروز با بودن فصحاء و ادبای درجه اوّل، حتّی از غیر مسلمین، کسی نتوانسته است، به ندای «فأتوا بسوره»^[۳۲] پاسخ عملی بدهد.
دلایل اعجاز قرآن مجید
همانطور که اشاره شد، استاد برای اثبات اعجاز به هماوردی قرآن اشاره کرده است که در سوره مبارکه بقره، آیه بیست و سوم میفرماید: «و إنْ کنتم فِی رَیبٍ مِمّا نَزَّلنا عَلی عَبدِنا فأتُوا بسُوره مِن مِثْله و ادْعُوا شُهداءَکم مِن دُونِ اللّهِ إن کنتُم صادِقینَ فإن لَم تَفعَلوا و لَن تَفعَلوا فاتَّقُوا النارَ»؛ اگر در آنچه نازل کردهایم توهم آلوده تردید دارید، و نمی توانید تسلیم باشید، لازم است مقابله و معارضه شما عملی بوده، و در مقابل قرآن مجید، سوره و قسمتی را که چون قرآن باشد -از جهت ألفاظ و معانی- بیاورید، و در این عمل هرچه ممکن است از دیگران و همراهان خود نیز یاری بطلبید، و توجّه داشته باشید که چنین عملی را نخواهید توانست انجام بدهید.
همچنین به تشریح آیه سیوهشت سوره مبارکه یونس پرداخته است که میفرماید: «أم یَقولونَ افْتَریه قلْ فأتُوا بسُورهٍ مٍثلٍه وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّه‏ إن کنتم صادِقینَ بل کذّبوا بما لَم یُحیطُوا بعِلمه…»؛ مخالفین گویند که این قرآن ساخته پیغمبر است، اگر چنین باشد، دیگران هم که مسلّط به لغت و شعر و خطابه هستند، میتوانند چنین کتابی را و قسمتی از مثل آنرا بسازند. و آنان مجازند که به همراهی همه افراد، مانند یک سوره و یا قسمتی از آن را ساخته و با قرآن معارضه کنند.
علت اشتباه معارضین با قرآن
از نظر استاد بزرگترین اشتباه معارضین قرآن آن است که توجّه ندارند تکذیب آنها بخاطر عدم احاطه به خصوصیّات قرآن مجید است و از همین لحاظ در آیه گذشته به صراحت فرمود: «و لَن تفعلوا»، یعنی هرگز نخواهید توانست چنین معارضه و مبارزه ای را داشته باشید. موضوع تکذیب در موارد حقّ همیشه و در همه جا از جهل و غفلت سرچشمه میگیرد، و اگر کسی از حقّ و واقعیّت آگاه باشد هرگز ممکن نیست که آنرا تکذیب کند، زیرا این تکذیب نفی کردن واقعیّت است.
ردّ نظریه صرفه
پیروان نظریه صرفه بر این باورند که اعجاز قرآن ناشی از عاملی فرامتنی میباشد. به عبارت دیگر علت عدم به وجود آمدن همانندی مثل قرآن ناتوانی ذاتی بشر نیست بلکه علت آن منصرف کردن این توان از ناحیه خدای تعالی میباشد. سید مرتضی از اولین طرفداران این نظریه به شمار میرود از نظر وی عرب علومی که بتوانند معارضه با قرآن بکنند برخوردار نبودند. واگر این علوم از آنان سلب نشده بود بر آن آوردن مثل قرآن توانا بودند.^[۳۳] نَظّام^[۳۴] نیز از دیگر معتقدین به این نظریه است که مرحوم مصطفوی از وی نام میبرد.
استاد این نظریه را اینگونه بیان میدارد که از نظر معتقدین به صرفه، قرآن مجید به لغت عربی فصیح و مطابق فصحای درجه اوّل مکّه و حجاز سخن گفته است، و موادّ گفته های او (لغت، کلمه، کلام، فصاحت، بلاغت، بیان) برای شعرای عرب و ادباء، روشن و معلوم بوده، و چیزی برای آنها مجهول و پوشیده نیست. و آنها میتوانند مانند کلمات و جملات و سوره های قرآن مجید از جهت فصاحت و بلاغت سخن گویند، زیرا به موادّ سخن آگاهی دارند. ولی خداوند متعال در این جهت برنامه مخصوصی دارد، و آن اینکه أفرادی را که قصد معارضه و مقابله با قرآن مجید داشته باشند، خداوند متعال آنها را بطور مطلق از فکر و عمل خودشان منصرف میکند.
سپس استاد به تفصیل اشکالات وارده بر این نظریه و رد آن پرداخته که عبارتنداز:
الف) با قبول نظریه صرفه، إعجاز قرآن مجید بطور مستقیم مربوط به قرآن مجید نخواهد بود، بلکه مربوط میشود به صرف خداوند متعال که دیگران را از این مقابله و معارضه مانع میشود.
ب) این معنی در حقیقت طرفداری و حمایت است نه إعجاز، چنانکه خداوند متعال در هر موردی از حقّ و از مظلوم طرفداری میکند، و این موضوع ارتباطی با إعجاز ندارد، خواه طرف عاجز گردد یا نه.