ب) علم سیاست

از این اصطلاح، در آثار فارابى، تنها در رساله «السیاسه» یاد شده است و در آن‏جا نیز تعریف خاصى از آن ارائه نمی‏دهد و با بیان دستور العمل‏هاى کلى و قوانین سیاسى عام المنفعه می‏فرماید: «سودمندترین روشى که در طلب علم سیاست می‏توان به کار بست، مطالعه در اعمال و رفتار و احوال ظاهرى و باطنى انسان‏ها است.»^[۱۲]

ج) سیاست

فارابى در «فصول المدنی» با بیان این که سیاست، داراى اصناف مختلفى از فاضله و غیر فاضله است، می‏گوید: سیاست جنس کلى براى انواع آن نیست تا بشود با یک مفهوم واحد، همه انواع سیاست را تعریف کرد، بلکه هر نوع آن با نوع دیگر «تختلف فى ذواتها و طبائعها»، ذات و طبیعتش متفاوت است. بنابراین، سیاست همانند اسم مشترک براى انواع آن است. کاربرد سیاست در آثار فارابى گاهى به معناى اخص است و آن سیاستى است که ناشى از قدرت سیاسى و حرفه زمامدارى است: «السیاسه هى فعل هذه المهنه» و آن، ایجاد افعال و ملکات و فضایل در مدینه و نگهدارى از آن‏ها است. این سیاست خاص، از دو راه دانش و تجربه سیاستمداران به دست می‏آید. گاهى نیز سیاست به معناى اعم به کار رفته است و شامل همه انواع سیاست می‏شود^[۱۳]. فارابى در رساله «السیاسه» آن را به سه بخش تقسیم می‏کند:

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

1. 1. سیاست انسان در مورد زیر دستان.

۲٫سیاست انسان در قبال رئیسان.

3. 3. سیاست انسان در قبال طبقه هم سطح خود.

و در برخى از آثار خود، «سیاسه النفس» را نیز در این بخش آورده است. البته فارابى در همه مواردى که از «سیاست» بحث می‏کند، آن را متأخر از علم مدنى تلقى کرده است.

د) علم مدنی

بیش ترین حجم آثار سیاسى فارابى، به «علم مدنی» اختصاص یافته است. وى در برخى رسائل خود، علم مدنى را علم سعادت‏شناسى می‏داند و در مواضعى دیگر، علاوه بر «سعادت‏شناسی»، آن را علم «قدرت‏شناسی» نیز نامیده است. با آن که در «احصاء العلوم» آن را علم مستقلى دانسته است، ولى در «الملّه» آن را جزئى از فلسفه معرفى می‏کند. و در «الحروف» آن را در مقابل علم طبیعى قرار داده است و موضوع آن را معقولات ارادى می‏داند و در مفهوم آن آمده است: «علم مدنى علمى است که از انواع افعال و رفتار ارادى و از ملکات و اخلاق و سجایا و عاداتى که افعال و رفتار ارادى از آن‏ها سرچشمه می‏گیرند، بحث می‏کند و از هدف‏هایى که این افعال و رفتار براى رسیدن به آن‏ها انجام می‏شود، یاد می‏کند و بیان می‏دارد که چه ملکاتى براى انسان شایسته است، و از چه راه می‏توان زمینه پذیرا شدن این ملکات را در انسان فراهم کرد تا به‏گونه‏اى شایسته، در وجود او بنیان گیرند و چه راهى را باید دنبال کرد تا این ملکات در وجود آدمى پایدار گردند^[۱۴]. و نیز از طبقه‏بندى نتایجى که این افعال و رفتار، براى ایجاد آن‏ها از انسان سر می‏زند، بحث می‏کند و بیان می‏دارد که برخى از این نتایج، سعادت حقیقى است و برخى سعادت پندارى. در فلسفه سیاسى فارابى، علم مدنى از جایگاه ویژه‏اى برخوردار است و همه مفاهیم ده گانه، که ذکر آن گذشت، در لواى این علم طرح شده است. به همین دلیل، از میان آن مفاهیم، بدان بسنده کردیم. معلم ثانى در تعدادى از آثار خویش، از فضیلت و مرتبه علم مدنى در بین علوم مختلف و هم چنین از موضوع و کارویژه‏هاى آن بحث کرده است، تا آن‏جا که به نظر می‏رسد فهم فلسفه سیاسى او وابسته به تبیین علم مدنى است.

ه) سیاست مدنی

سیاست مدنى یکى از مفاهیمى است که فارابى یک اثر مستقل در شرح آن نگاشته است. در آن‏جا بحث را از ضرورت اجتماع، براى رسیدن به ضروریات زندگى و کمالات معنوى آغاز می‏کند و انواع اجتماعات را از بزرگ‏ترین اجتماع، که دولت جهانى «معموره ارض» است، تا کوچک‏ترین آن، که خانواده است، تبیین می‏کند و اهداف و غایات فاضله و سعادتمندانه اجتماع را بیان می‏دارد و ویژگى رؤسا و نقش آنان را در شکل‏گیرى اجتماعات مطرح می‏کند.
وى بر این باور است که گونه‏هاى ریاست، سبب ایجاد گونه‏هاى خاصى از حکومت می‏شود. سپس به شرح ماهیت مدینه فاضله و ساختار آن می‏پردازد و به شهروندان فاضل و غیر فاضل، نظیر «نوابت» و «بهیمیون»، اشاره می‏کند و سرانجام، سه نوع نظام سیاسى غیر فاضله را در مقابل نظام سیاسى فاضله قرار می‏دهد و به تفصیل از آن‏ها سخن می‏راند و معتقد است که هرکدام از آن سه نوع نظام سیاسى غیر فاضله به شش نوع جزئی‏تر تقسیم می‏شوند که در مجموع هجده نوع نظام غیر فاضله شکل می‏گیرد^[۱۵].
در پایان، فارابى وارد بحث جامعه‏شناسى می‏شود و وضعیت نوابت، یکى از گروه‏هاى مخالف در مدینه فاضله را تحلیل می‏کند. او سیاست مدنى خود را مبتنى بر فلسفه نظرى می‏کند و در مقدمه کتاب «السیاسه المدنیه» بحث مفصلى از مبادى نظرى را مطرح می‏نماید.

بخش سوم: نظام سیاسی در اندیشه فارابی

فارابى به دو نوع اجتماع قائل است: ابتدا اجتماع ناقص که شامل اجتماعات پیش از تشکیل اجتماع مدینه می‏شود. او گاهى از این اجتماع ناقص، به «اجتماع غیر مدنی» هم تعبیر می‏کند. نوع دیگر، اجتماع کامل است که آن را «اجتماع مدنی» هم نامیده است. اولین سطح از اجتماع مدنى اجتماعى است که داراى انسجام و انتظام و کمال است و می‏تواند انسان را به خیر افضل و کمال قصوى برساند. اجتماع مدینه است. «الخیر الافضل و الکمال الاقصى انما ینال اولاً بالمدینه لا باجتماع الذى هو انقص منها»؛ یعنى خیر برتر و کمال نهایى، همانا ابتدا به وسیله مدینه تحصیل می‏شود نه با اجتماعى که کم‏تر از آن است. در حقیقت، اولین مرتبه اجتماع مدنى، که می‏توان بر آن، اطلاق دولت و حکومت کرد، از «مدینه» آغاز می‏گردد و اجتماعات قبل از آن، اجزاى تشکیل دهنده آن هستند. فارابى بعد از مدینه، به اجتماع بزرگ‏ترى که دست کم از سه مدینه تشکیل می‏شود، به نام «اجتماع امت» اعتقاد دارد و از آن به «اجتماع میانه» یاد می‏کند و در سطح سوم، به اجتماع بسیار بزرگى، که دست کم از سه امت یا نُه مدینه تشکیل شده و همه انسان‏ها و اجتماعات روى زمین را در بر می‏گیرد، اعتقاد دارد و از آن با عنوان «معموره ارض» یا «امم فاضله» یاد می‏کند^[۱۶]. بنابراین، فارابى به سه سطح نظام سیاسى به اصطلاح معاصر، ملى، منطقه‏اى و جهانى معتقد است:

1. 1. نظام سیاسى مدینه (حکومت ملی) .

1. 1. نظام سیاسى امت (حکومت منطقه‏ای) .

1. 1. نظام سیاسى معموره ارض (حکومت جهانی) .

او بر اساس ایده تقابل ارزشى، هر کدام از این نظام‏ها را به «فاضله» و «غیر فاضله» تقسیم می‏کند، و در مورد تحقق خارجى آن‏ها، فارابى بر این باور است که این نظام‏ها به صورت ترتبى هستند؛ یعنى از مدینه آغاز می‏شود، به امت می‏رسد و از مجموع چند امت، دولت جهانى تشکیل می‏شود. به همین دلیل است که نظام سیاسى فارابى، با نام اولین سطح آن، یعنى «مدینه فاضله» مشهور شده است. دولت جهانى و معموره فاضله فارابى، بدون تحقق دو نظام قبلى، هیچ‏گاه به وجود نمی‏آید؛ همان‏طور که امت فاضله، بدون مدینه فاضله تشکیل نمی‏شود؛ ولى در سیر تصاعدى، ممکن است «مدینه فاضله» تشکیل شود، ولى امتى موجود نباشد و یا نظام امت تشکیل شود بدون این که نظام سیاسى معموره فاضله موجود باشد.
با این مقدمه، اهمیت تعریف نظام سیاسى روشن می‏شود؛ در واقع، نظام سیاسى را در سه سطح باید تعریف کرد. علاوه بر این، فارابى بر این باور است که ارائه تعریف جامع و مانعى که بیانگر حقیقت و ماهیت اشیا باشد، در توان بشر نیست. انسان‏ها تنها می‏توانند لوازم و اعراض و خواص پدیده را ادراک کنند. بر این اساس، او براى تبیین مفهوم نظام سیاسى در سطوح مختلف، از چهار منظر، آن را تعریف می‏کند^[۱۷]:
الف) تعریف نظام سیاسى از منظر عناصر آن: در نظام سیاسى معلم ثانى، دو عنصر بیش از دیگر عناصر، اهمیت دارد تا آن‏جا که او از منظر آن‏ها به نظام سیاسى خویش نگاه می‏کند. آن دو عنصر عبارتند از:

1. 1. عنصر غایى: در هر سه نظام سیاسى، رسیدن به سعادت و کمال و خیر، جزئى از تعریف آن است و این عنصر، مطلوبیت ذاتى دارد.

1. 1. عنصر تعاون: وصول به عنصر غایى، توسط شهروندان، منوط به هم‏کارى و تعاون آن‏ها است، لذا این عنصر، جنبه توصلى و مطلوبیت غیرى دارد.

با عنایت به این دو عنصر، تعریف سه سطح نظام سیاسى، به شرح ذیل است:
الف) نظام سیاسى مدینه فاضله: اجتماعى که مقصود حقیقى از آن، «تعاون» بر امورى است که موجب حصول و وصول به «سعادت» آدمى است.
ب) نظام سیاسى امت فاضله: اجتماعى که همه مدینه‏هاى آن براى رسیدن به «سعادت»، «تعاون» می‏کنند.
ج) نظام سیاسى معموره فاضله: اجتماع بزرگى که همه امت‏هایى که در آن زندگى می‏کنند، براى رسیدن به «سعادت»، باهم «تعاون» می‏کنند.
ب) تعریف نظام سیاسى از منظر سیاست فاضله: فارابى سیاست را اسم مشترک براى همه انواع آن می‏داند و بر اساس ایده تقابل ارزشى، آن رابه دو نوع، سیاست فاضله و غیر فاضله تقسیم می‏کند و در تعریف سیاست فاضله می‏گوید: «السیاسه الفاضله هى التى ینال بها نوعا من الفضیله لایمکن ان یناله الابها… و ینال المسوسین من الفضائل فى حیاتهم الدنیویه و الحیاه الاخیره»؛ یعنى سیاست فاضله عبارت است از سیاستى که انسان را به سعادت می‏رساند که بدون آن، رسیدن به سعادت امکان پذیر نیست. هم چنین شهروندان را در دنیا و آخرت، به فضایلى رهنمون می‏شود که در غیر آن، رسیدن بدان میسر نیست.
سپس در تعریف نظام سیاسى خود، از منظر این نوع سیاست می‏فرماید:

1. 1. نظام سیاسى مدینه فاضله: مدینه‏اى است که پیرو سیاست فاضله می‏باشد: «المدینه المنقاده لهذه السیاسه».

1. 1. نظام سیاسى امت فاضله: نظامى است که پیرو سیاست فاضله است: «الامه المنقاده لهذه السیاسه».

1. 1. نظام سیاسى معموره فاضله: امت‏هایى هستند که پیرو سیاست فاضله‏اند: «الامم المنقاده لهذه السیاسه».

ج) تعریف نظام سیاسى از منظر ریاست و رهبرى: در اندیشه سیاسى فارابى، رهبرى از جایگاه بسیار بالایى برخوردار است و رهبر فاضل، داراى ریاست فاضله است و نظامى که تحت رهبرى این‏گونه رئیسان قرار دارد، نظام فاضله است. بر این اساس، در تعریف نظام‏هاى سیاسى چنین آمده است:

1. نظام سیاسى مدینه فاضله: مدینه‏اى که تحت رهبرى و زعامت رئیس فاضل باشد؛ «المدینه المنقاده لهذه الریاسه».